Denkdwang

Hoe Ludwik Fleck de nazi’s om de tuin leidde in een wetenschapsfilosofisch experiment

Begin 1944 werd de Joodse arts en wetenschapsfilosoof Ludwik Fleck (1896-1961) gedeporteerd naar Buchenwald. Hij moest daar leidinggeven aan een team dat onder doodsbedreiging onderzoek deed naar een vaccin tegen vlektyfus. Na de oorlog beschreef Fleck hoe een ‘Nederlandse student biologie’ en andere dwangarbeiders destijds dachten dat ze daarbij op de goede weg waren. Fleck wist beter, maar hield dit geheim.

Met zijn eigen boek Ontstaan en ontwikkeling van een wetenschappelijk feit (1935) als basis, regisseerde Ludwik Fleck in Buchenwald een adembenemend schimmenspel. Hij onderzocht hoe sociale factoren meespelen bij ‘het ontstaan van een wetenschappelijk feit’ en sprak over ‘denkdwang’ die eigen is aan een ‘denkcollectief’. Zo wist hij de nazi’s te misleiden en redde hij het leven van zijn medegevangenen.

In Denkdwang onthult Pim van Gool de identiteit van de biologiestudent, een verzetsman uit Amsterdam. In diens nalatenschap doken bijzondere foto’s op van Block 50, de barak waar dit uitzonderlijke ‘wetenschapsfilosofische experiment’ plaatsvond. Deze beelden geven een uniek inkijkje in het laboratorium van Ludwik Fleck in Buchenwald.

Over de auteur

Pim van Gool (1957) is hoogleraar neurologie en was van 2012 tot 2020 voorzitter van de Gezondheidsraad.